Adaptogeny to rośliny i grzyby bogate w substancje organiczne, których właściwości zwiększają witalność, odporność na stres i korzystnie oddziałują na układ odpornościowy. Adaptogeny znane były i wykorzystywane od wieków, między innymi w Indiach i tradycyjnej medycynie chińskiej. Rośliny adaptogenne znane były z tego, że ich stosowanie zwiększa zasób energii i ogólną kondycję, więc na przykład w Chinach podawano je wojownikom, by zwiększyć ich wytrzymałość na stres oraz wspomóc ich siłę fizyczną.
Adaptogeny wykorzystywane były, jako dodatek do diety astronautów i sportowców olimpijskich w celu zwiększenia ich odporności na stres i wydolności organizmu. Do takich unikalnych roślin należą m.in. indyjski żeń-szeń (Ashwagandha), różeniec górski (Rhadiola Rosea), żeń-szeń syberyjski (Siberian ginseng), pieprzyca peruwiańska (MACA), traganek (Astragalus) i żeń-szeń właściwy (Panax ginseng).
Nazwa „adaptogeny” została zaproponowana w 1940 roku przez radzieckiego naukowca N. Lazareva, który prowadził badania nad ziołami i roślinami leczniczymi stosowanymi w tradycyjnej chińskiej medycynie. Zaproponował on następującą definicję: “adaptogeny to substancje pochodzenia roślinnego, które działają wzmacniająco na ludzki organizm.”. W późniejszych latach nazwa „adaptogeny” zaczęła być stosowana potocznie także na określenie roślin o znanych z wieloletniej tradycji własnościach korzystnie oddziałujących na witalność i fizyczną oraz psychiczną kondycję organizmu.
Zgodnie z pierwotną definicją adaptogeny to substancje spełniające trzy kryteria:
- Adaptogeny muszą wspomagać organizm ludzki i jego odporność na niekorzystne warunki, takie jak stres fizyczny spowodowany na przykład przez zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatyczne, promieniowanie, choroby zakaźne i układowe oraz na stres psychiczny.
- Adaptogeny muszą być odporne na czynniki zewnętrzne.
- Adaptogeny nie mogą zaburzać normalnych funkcji ludzkiego organizmu.
W 1969 roku naukowcy przyjęli następującą definicję adaptogenów: adaptogeny są to substancje pochodzenia roślinnego, które redukują skutki stresu, takie jak zmęczenie i osłabienie układu odpornościowego, mają korzystny wpływ na kondycję fizyczną organizmu, nie powodują efektów ubocznych.
Podstawowa własność adaptogenów, to ich zdolność do niwelowania skutków stresu i zwiększanie zdolności przystosowania się organizmu do niesprzyjających warunków zewnętrznych. Ich działanie jest holistyczne –wpływają korzystnie na cały organizm i wzmacniają jego naturalne siły. Przywracają też fizjologiczną równowagę, czyli homeostazę.
Jak działają adaptogeny?
Adaptogeny oddziałują korzystnie przede wszystkim na układ nerwowy i mózg, zwiększając odporność na stres. Pomagają przywrócić równowagę (homeostazę) zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym.
Adaptogeny korzystnie oddziałują także na niwelowanie uczucia zmęczenia – mają działanie pobudzające i wzmacniające witalność. Mają też korzystny wpływ na zdolność koncentracji i inne funkcje poznawcze, w tym pamięć. Badania naukowe pokazują też, że adaptogeny wspomagają układ immunologiczny.
Regulują gospodarkę hormonalną, przede wszystkim wydzielanie hormonów stresu. Dzięki takiemu działaniu przyczyniają się do wspierania układu odpornościowego i lepszego funkcjonowania całego organizmu – przewlekły stres ma jednoznacznie negatywny wpływ na naszą kondycję nie tylko psychiczną, ale też fizyczną, czego dowodzą badania naukowe.
Badania naukowe pokazują, że adaptogeny działają na poziomie komórkowym i hormonalnym. Stymulują też niespecyficzne reakcje organizmu na stres poprzez działanie na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (tzw. oś HPA).
Ashwagandha (indyjski żeń-szeń)
Ashwagandha, czyli indyjski żeń-szeń, to jeden z najbardziej popularnych adaptogenów. Ashwagandha należy do rodziny roślin psiankowatych, dorasta do 1,5 m wysokości. Jej inne nazwy to witania ospała, winter cherry, Kanaje Hindi i Samm Al Ferakh. W tradycyjnej medycynie ajurwedyjskiej ashwagandha stosowana jest jako środek obniżający poziom stresu i niepokoju, zwiększający witalność i poprawiający pamięć. Ashwagandha tradycyjnie pomaga też regulować poziom cukru we krwi, wykazuje działanie przeciwzapalne i pomaga obniżyć poziom „złego” cholesterolu. Dzięki właściwościom obniżającym stres wspiera także układ odpornościowy.
Korzenie i owoce ashwagandhy to doskonałe źródło substancji o nazwie witanolidy. Medycyna ajurwedyjska stosuje je w stanach wyczerpania, zmęczenia i osłabienia pamięci.
Ashwagandha postrzegana jest także jako roślina, która spowalnia procesy starzenia, pomaga poprawić kondycję fizyczną organizmu, zwiększyć poziom energii i polepszyć nastrój. Redukuje poziom kortyzolu (hormonu stresu) nawet o ponad 20 procent.
Rhadiola Rosea (różeniec górski)
Rhadiola Rosea (różeniec górski) to kolejna z listy znanych roślin adaptogennych. Należy do rodziny roślin ruboszowatych, występuje na obszarze wokółbiegunowym, w Ameryce Północnej, Europie i Azji. W Polsce rośnie wyłącznie w Sudetach i Karpatach, na terenie parków narodowych (jest objęty ochroną i nie wolno go zbierać). Stosowanie naparów i ekstraktu z Rhadioli poprawia funkcjonowanie mózgu, zmniejsza uczucie leku i niepokoju, pomaga poprawić nastrój oraz niweluje zmęczenie. Różeniec górski to też doskonałe antidotum na stres. Zwiększa witalność i poprawia funkcjonowanie układu nerwowego. Reguluje poziom noradrenaliny i serotoniny (hormonu szczęścia).
Rhadiola Rosea (różeniec górski) stosuje się w postaci kapsułek lub naparów z suszonych ziół. Napar przyrządza się w następujący sposób: łyżeczkę suszonych ziół wrzucamy do szklanki i zalewamy wrzątkiem do 3/4 jej objętości. Pijemy napar 2 razy dziennie w równych porcjach. Różeniec górski dostępny jest też w postaci proszku – 1 łyżkę (około 300 mg) mieszamy z 50 ml wody i stosujemy 1–2 porcje dziennie, najlepiej w czasie posiłku.
Siberian ginseng (żeń-szeń syberyjski)
Siberian ginseng (żeń-szeń syberyjski) to roślina z rodziny azaliowatych. Osiąga wysokość 2,5 m i występuje we wschodniej Azji, Chinach, Korei, Japonii, Mandżurii oraz Syberii. Inna jej nazwa to Eleutherococcus senticosus, czyli eleuterokok kolczasty.
Żeń-szeń syberyjski zawiera związki organiczne o nazwie eleuterozydy. To właśnie one odpowiadają za większość właściwości prozdrowotnych tej rośliny, czyli zmniejszenie zmęczenia i odporności na zmęczenie, podnoszenie poziomu energii i witalności oraz poprawę funkcjonowania mózgu i układu nerwowego. Żeń-szeń syberyjski ma w swoim składzie także kwasy organiczne, aldehydy, witaminy oraz składniki mineralne, sole mineralne i beta-sitosterol.
Ten adaptogen w tradycyjnej medycynie stosowany był jako środek pobudzający, pomagający przezwyciężyć zmęczenie organizmu zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Żeń-szeń syberyjski poprawia też przepływ krwi do mózgu, poprawiając tym samym funkcje umysłowe, takie jak pamięć i koncentracja.
Co mówią na temat adaptogenów badania naukowe?
Badania naukowe nad różeńcem górskim i ashawagandhą pokazują, że rośliny te mają właściwości wpływające na regulację wydzielania hormonów, w tym hormonów odpowiedzialnych za stres i poczucie spokoju oraz równowagi psychicznej. Ich stosowanie może przyczynić się do zwiększenia odporności psychicznej. Nie od dziś wiadomo zaś, że równowaga psychiczna jest niezbędnym elementem ogólnego zdrowia i dobrego samopoczucia. Kiedy jesteśmy spokojni i pogodni, łatwiej radzimy sobie ze stresem, co ma przełożenie także na naszą kondycję fizyczną i odporność organizmu (stres znacznie ją obniża).
Badania naukowe potwierdzają też, że stosowanie ashwagandhy poprawia pamięć i inne funkcje umysłowe. Naukowcy wykazali natomiast, że ashwagandha pomaga obniżać poziom cukru we krwi dzięki wpływowi na wydzielanie insuliny i wrażliwość organizmu na ten hormon. Ashwagandha zwiększa też poziom testosteronu u mężczyzn, co może mieć pozytywny wpływ na ich płodność. Badania naukowe sugerują też, że ashwagandha zwiększa aktywność komórek NK, które mają wpływ na odporność organizmu.
Badania naukowe nad różeńcem górskim (Rhodiola Rosea) wykazały, że zawiera on ponad 140 składników aktywnych, z których najbardziej bioaktywnymi są rosavin i salidroside. Wykazano, że adaptogen ten zwiększa odporność organizmu na stres w niespecyficzny sposób – pomaga lepiej radzić sobie w sytuacjach stresowych. Badania potwierdziły, że stosowanie tego adaptogenu zmniejsza uczucie zmęczenia i lęku oraz inne symptomy stresu takie jak np. bezsenność. Wykazano też, że Rhadiola Rosea poprawia funkcje poznawcze mózgu takie jak pamięć czy zdolność koncentracji.
Badania naukowe nad Bacopa Monieri pokazują, że roślina ta dzięki zawartym w niej substancjom adaptogennym (głównie bakozydom) oddziałuje na hipokamp, zwiększając zdolność koncentracji, uczenia się i pamięć. Wykazano też działanie bakopy drobnolistnej na zmniejszenie poziomu stresu i napięcia nerwowego. Wykazano również, że substancje zawarte w Bacopa Monieri aktywują enzymy antyoksydacyjne i redukują utlenianie lipidów, co korzystnie wpływa na kondycję organizmu, szczególnie zaś kory mózgowej.
Badania naukowe nad działaniem korzenia i łodyg żeń-szenia wykazały, że substancje adaptogenne zawarte w tej roślinie mają korzystny wpływ na pracę układu odpornościowego i pomagają w osiągnięciu i zachowaniu homeostazy (stanu równowagi organizmu). Żeń-szeń ma też udowodniony korzystny wpływ na funkcje poznawcze mózgu, w tym na pamięć.
Badania naukowe sugerują też, że niektóre substancje wyizolowane z roślin adaptogennych istotnie wpływają na obniżenie poziomu cukru we krwi. Wykazano też, że ekstrakty z roślin adaptogennych obniżają poziom „złego” cholesterolu we krwi i zwiększają poziom „dobrego” cholesterolu oraz pomaga zmniejszyć stres oksydacyjny o prawie 55%.
Dla kogo wskazane są adaptogeny, a kto powinien zachować ostrożność w ich stosowaniu?
Adaptogeny wskazane są dla tych z nas, którzy odczuwają skutki stresu oraz zmęczenie i wyczerpanie związane z codziennymi obowiązkami. Zalecane są także dla sportowców, ponieważ mogą zwiększać wytrzymałość i wydolność organizmu. Można przyjmować je profilaktycznie w celu wspierania naturalnej odporności i funkcji poznawczych, w tym pamięci. Sprawdzą się dla starszych uczniów i studentów, zwiekszając zdolności uczenia się i koncentracji.
Adaptogenów nie powinny natomiast stosować (bez konsultacji z lekarzem) kobiety w ciąży i karmiące piersią, osoby przyjmujące leki antydepresyjne i osoby przyjmujące leki na choroby przewlekłe lub doraźnie. W takich przypadkach zawsze należy przed zastosowaniem ziół i suplementów diety poradzić się lekarza, ponieważ substancje w nich zawarte mogą wchodzić w niepożądane interakcje z lekami.
Do opracowania tekstu korzystamy z materiałów ogólnodostępnych w mediach internetowych, dobierając je dla Was według naszej najlepszej wiedzy.
